فرهنگ کتابخوانی مردم پنجشیر پنجشیر یکی از ولایات کوهستانی و استراتژیک افغانستان است که در شمال‌شرقی کشور موقعیت دارد. این ولایت از سمت شمال با بدخشان، از شرق با نورستان، از جنوب با کاپیسا و پروان، و از غرب با بغلان هم‌مرز است. پنجشیر دارای دره‌های سرسبز، رودخانه‌های خروشان و کوه‌های مرتفع هندوکش است که آن را به یکی از زیباترین مناطق طبیعی افغانستان تبدیل کرده است. مردم پنجشیر عمدتاً تاجیک‌تبار و فارسی‌زبان هستند. آنها به مهمان‌نوازی، شجاعت، غیرت، تعهد در دوستی و وفاداری مشهورند. این ولایت از دیرباز به‌عنوان یکی از مراکز مقاومت در برابر ظلم، ستم، بی‌عدالتی، تجاوزات خارجی، از جمله در برابر تهاجم شوروی و گروه‌های تروریستی، شناخته می‌شود. اقتصاد مردم پنجشیر بیشتر بر کشاورزی، دامداری، باغداری و تجارت سنگ‌های قیمتی، به‌ویژه زمرد استوار است. معادن زمرد پنجشیر از ارزشمندترین منابع طبیعی این ولایت محسوب می‌شوند و در بازارهای بین‌المللی شهرت دارند. علاوه بر این، مهاجرت کاری به کابل و دیگر ولایات و کشورهای خارج نیز از منابع درآمد مردم این ولایت است. فرهنگ کتابخوانی پنجشیر، با پیشینه‌ای غنی از ادب، فرهنگ و عرفان، همواره یکی از مراکز مهم در پاسداری از میراث‌های فرهنگی و ادبی فارسی بوده است. مثنوی‌خوانی و شاهنامه‌خوانی از جمله سنت‌های دیرینه در این ولایت محسوب می‌شود که در میان نسل‌های مختلف رواج دارد. این محافل علاوه بر جنبه‌های تفریحی و آموزشی، نقش مهمی در حفظ هویت فرهنگی حوزه فارسی‌زبانان منطقه و پیوند نسل جوان با ادبیات کهن فارسی دارند. مثنوی‌خوانی در پنجشیر مثنوی معنوی اثر مولانا جلال‌الدین بلخی، یکی از کتاب‌های مورد علاقه مردم پنجشیر، به‌ویژه بزرگان، صوفیان و اهل دانش است. این کتاب که سرشار از حکمت‌های عرفانی و آموزه‌های معنوی است، در محافل مختلف تلاوت و تفسیر می‌شود. این مجالس معمولاً در منازل بزرگان، نخبگان، مساجد، مدارس و دانشگاه‌ها برگزار می‌شود. شیوه اجرا یک فرد باسواد، که معمولاً به‌عنوان مثنوی‌خوان و مفسر شناخته می‌شود، اشعار مثنوی را با صوتی دلنشین می‌خواند. پس از خواندن، معانی و مفاهیم عرفانی و فلسفی آن را تفسیر و توضیح می‌دهد تا حضار بهتر بتوانند از آن بهره ببرند. گاهی اوقات سوال و جواب بین حاضرین انجام می‌شود که باعث گفت‌وگوهای فکری و دینی می‌گردد. مخاطبان: عالمان دینی، بزرگان قومی، دانشجویان، شاعران، و افرادی که به عرفان علاقه دارند، در این محافل شرکت می‌کنند و مشتاقانه می‌آموزند و فیض می‌برند. بسیاری از جوانان نیز به‌دلیل علاقه به معانی عمیق اشعار مولانا، جذب این جلسات می‌شوند و بهره می‌برند. اهداف و پیامدهای مثبت مثنوی‌خوانی: •آشنایی مردم با عرفان و حکمت اسلامی •تقویت روحیه معنوی و اخلاقی •ایجاد انسجام، وحدت و اخوت میان مردم •پرورش تفکرات فلسفی و عرفانی در جوانان و نوجوانان علاوه بر موارد فوق، این فرهنگ پسندیده توانسته طی ادوار مختلف ده‌ها تن از شاعران، ادیبان و نخبگان را تقدیم جامعه نماید که می‌توان از شاعران مشهور تاریخ معاصر حوزه فارسی‌زبانان، شهید عبدالقهار عاصی، استاد حیدری وجودی، نجیب بارور و … با افتخار یاد کرد. شاهنامه‌خوانی در پنجشیر شاهنامه فردوسی که روایت‌گر تاریخ، اسطوره‌ها و قهرمانی‌های حوزه پارسی‌زبانان و خراسانیان است، در میان مردم پنجشیر جایگاه خاصی دارد. به‌دلیل داشتن روحیه آزادی‌خواهی، عدالت‌طلبی، سلحشوری و مبارزه علیه هر نوع ظلم، ستم، استبداد، بی‌عدالتی و نابرابری، شاهنامه‌خوانی همیشه مورد توجه مردم پنجشیر بوده است. شیوه اجرا شاهنامه‌خوانان حرفه‌ای که بر زبان و وزن اشعار فردوسی تسلط دارند، با صدای رسا و آهنگین به خوانش اشعار می‌پردازند. داستان‌های جذاب مانند رستم و سهراب، سیاوش، اسفندیار، و جنگ‌های رستم با دشمنانش از محبوب‌ترین بخش‌های شاهنامه در پنجشیر است. مخاطبان: بزرگان، فرهنگیان، شاعران، دانشجویان، و حتی جنگاوران و فرماندهان محلی در این محافل شرکت می‌کنند و با علاقه خاصی می‌آموزند. اهداف و پیامدهای مثبت شاهنامه‌خوانی: •زنده نگه‌داشتن تاریخ و فرهنگ باستانی افغانستان •تقویت روحیه ملی و هویت فرهنگی •آشنایی نسل جوان با قهرمانان تاریخی و ارزش‌های مبارزاتی •مقاومت فکری در برابر تهاجم فرهنگی بیگانگان علاوه بر موارد یادشده، این فرهنگ پسندیده ده‌ها قهرمان را پرورانده است که می‌توان از قهرمان ملی افغانستان شهید احمد شاه مسعود و مارشال محمد قسیم فهیم یاد کرد.
فرهنگ مردم پنجشیر آمیزه‌ای از اصالت، حماسه و خرد است. از کوه‌های سر به فلک کشیده تا محافل گرم و صمیمی‌شان، شعر و ادبیات همواره جزئی از زندگی آنها بوده است. مثنوی‌خوانی و شاهنامه‌خوانی در پنجشیر نه‌تنها یک سنت، بلکه پیوندی عمیق با ریشه‌های فکری و هویتی مردم آن دیار است. وقتی کهنسالان در کنار جوانان مثنوی معنوی را می‌خوانند، حکمت مولانا را نسل‌به‌نسل منتقل می‌کنند. و هنگامی که شاهنامه فردوسی در حلقه‌های شبانه طنین می‌اندازد، حماسه و دلیری در خون مردم پنجشیر زنده‌تر می‌شود. این سنت‌ها نشان می‌دهد که پنجشیر تنها سرزمین مردان جنگ نیست، بلکه دیاری است که سلاحشان کلام و سپرشان خرد بوده است. در این خاک، شعر و حماسه نه‌فقط برای خواندن، بلکه برای زیستن است!
